Có người nói: “Không đâu đẹp như Hà Nội… Những ngôi nhà ấy chắc là do dân tự làm, không có kiến trúc sư thiết kế nên mới phong phú thế.” Lại có người nhận xét: “Kiến trúc không phong cách là kiến trúc Việt Nam!”.
Từ Hà Nội với những đường phố nhỏ 36 phố phường
Đổi mới đã được 20 năm, cùng với thời gian, diện mạo, kiến trúc Hà Nội không ngừng thay đổi. Ai đấy đã nói: “Hà Nội sắp trở thành Băngkốc”. Tôi sinh ra ở miền quê đất bãi sông Hồng, nhưng lại lớn lên giữa lòng Hà Nội. Tuổi thơ tôi đầy ắp kỷ niệm với những chiều thu heo hút gió, cùng lũ bạn nghèo lang thang trên những đường phố nhỏ của khu 36 phố phường có những mái nhà lợp ngói lô xô, xám một màu rêu mốc bởi mưa nắng và thời gian.
Sau này lớn lên, đi khắp mọi miền đất nước, kể cả những tháng năm bên xứ người mênh mông tuyết phủ…, nỗi nhớ về Hà Nội, về những cây bàng lá đỏ nghiêng nghiêng trên hè phố Mã Mây; về rặng cây bằng lăng hoa tím ở phố Thợ Nhuộm; về hàng cây cơm nguội trơ những cành khẳng khiu mỗi độ đông về trên đường Lý Thường Kiệt; về hàng cây sao đen thân cao hàng chục thước, chiều chiều xao xác tiếng cò ở phố Lò Đúc, cùng tiếng chuông tầu điện “leng keng” lúc sớm mai đầu phố Huế cứ cồn cào, da diết trong tôi. Có phải vì thế chăng, mà bây giờ, mỗi biến đổi của Hà Nội thân yêu cũng để lại cho tôi những day dứt, buồn vui lẫn lộn…
Đổi mới với nền kinh tế thị trường như một động lực, thúc đẩy đoàn tàu vốn trì trệ hàng chục năm bởi cơ chế quan liêu bao cấp, giờ hăm hở đến vội vã băng về phía trước. Tấm bản đồ quy hoạch treo trong phòng làm việc của các nhà quản lý đô thị luôn được tô thêm những mảng màu mới của sự phát triển và đô thị hóa.
… Đến thành phố mở với nhiều công trình mới
Thành phố mở ra với những quận mới như Tây Hồ, Hoàng Mai, Cầu Giấy, Thanh Xuân, Long Biên. Các khu phố mới, khu đô thị mới như Linh Đàm, Định Công, Nam Trung Yên, Trung Hòa- Nhân Chính, Nam Thăng Long… Những tuyến đường được mở rộng vài chục mét với hạ tầng kỹ thuật đồng bộ như đường Liễu Giai, La Thành, Láng Hạ, Đại Cồ Việt, Trần Khát Chân, Kim Mã…
Nhiều công trình kiến trúc lớn, hiện đại do kiến trúc sư nước ngoài thiết kế đã và đang được xây dựng như Sân thể thao Mỹ Đình, Trung tâm Hội nghị Quốc gia, Bảo tàng Hà Nội… Rồi sắp tới đây là Nhà Quốc hội, Bảo tàng Lịch sử Quốc gia cùng nhiều, rất nhiều dự án lớn khác do nước ngoài trực tiếp đầu tư hoặc liên danh với người Việt Nam sẽ mọc lên ở khu vực trung tâm nội đô, ở Hà Đông và nhiều nơi khác của Hà Nội mới…
Tương phản
Thế nhưng, bên cạnh đó lại xuất hiện các dãy phố mới với những ngôi nhà cao 3-4 tầng, thậm chí 5-6 tầng ngất ngưởng khoe cái mặt tiền rộng hơn 3 mét được đắp điếm đủ loại môtíp kiến trúc nhái theo kiểu: Gô tích, Hy-La, Trung Hoa, Pháp… cùng những biển hiệu quảng cáo nhấp nháy đèn màu.
Những khu khu nhà tập thể 5 tầng xây dựng từ những năm 60- 70 của thế kỷ trước như Giảng Võ, Thành Công, Kim Liên, Quỳnh Mai… nơi trú ngụ của lớp công nhân viên chức ăn lương Nhà nước, mơ ước của một thời, giờ bị lãng quên xuống cấp đến thảm hại. Tường vôi mốc thếch nứt nẻ, hệ thống kỹ thuật hạ tầng hư hỏng, nước thải thì thừa, nước sạch lại thiếu bởi sự thiếu trách nhiệm của người quản lý và cả người sử dụng.
Nhiều ngôi nhà như E7 Quỳnh Mai giờ lún đến 1,8m, cửa sổ biến thành cửa đi. Người ở tầng một sống cứ như bị nhốt trong hầm. Khu nhà ở Thành Công cũng trong tình trạng na ná như vậy. Nhiều nhà khoa học đã phải kêu lên trong vài cuộc hội thảo gần đây: “Nếu như có một trận động đất cỡ 6 rích-te thì Hà Nội sẽ là thảm họa”.
Sự phát triển đến chóng mặt của kiến trúc Hà Nội như một chú ngựa bất kham, chẳng chịu tuân theo điều khiển của nhà kị sỹ vốn đã yếu lại thiếu kinh nghiệm, nên cứ chạy lung tung. Những mảng xanh của mặt nước trên bản đồ quy hoạch cứ dần biến mất. Người ta đua nhau lấn chiếm đất công để làm nhà, đua nhau chen ra mặt đường. Trẻ con bây giờ nghêu ngao hát: “Nhà mặt phố, bố làm to!”. Cái ngõ xưa vốn đã hẹp giờ càng hẹp hơn, cửa sổ nhà nọ nhìn sang nhà kia, nói dại, nếu có hỏa hoạn thì cũng chẳng có lối cho xe cứu hỏa!
Khu 36 phố phường mà ta quen gọi là khu phố cổ, dẫu đã được khoanh định ranh giới để bảo tồn, lại có cả Ban Quản lý được thành lập để giúp Thành phố quản lý khu phố đặc biệt này, kèm theo một danh sách cụ thể từng tuyến phố, từng số nhà được coi là “cổ” cần được bảo tồn tôn tạo, vậy mà, những ngôi nhà mới 3-4 tầng với cái mái tôn đỏ chót vẫn cứ mọc lên, hiên ngang, như thách thức chính quyền rằng đây không phải là “cổ”, là “di sản”!
Tôi cứ thấm thía nhận xét của nhà thơ Vũ Duy Thông trong một bài báo của ông khi viết về Hà Nội: “Mặc các nhà kiến trúc cách tân hay bảo thủ, lao vào các cuộc tranh cãi chưa ngã ngũ, và cũng chưa biết khi nào ngã ngũ, thì diện mạo kiến trúc Hà Nội vẫn biến đổi từng giờ.”
Cách đây chừng dăm năm, Viện sỹ Viện Hàn lâm kiến trúc Nga P.Gnedopvky sang thăm Hà Nội, sau khi đi một vòng quanh Hồ Tây, ngắm nghía các ngôi nhà lộng lẫy với hàng hàng mái chóp đã nắc nỏm khen: “Không đâu đẹp như Hà Nội”. Rồi ông nói thêm: “Những ngôi nhà ấy chắc là do dân tự làm, không có kiến trúc sư thiết kế nên mới phong phú thế.” Lại có du khách nước ngoài nhận xét: “Kiến trúc không phong cách là kiến trúc Việt Nam!”.
Kiến trúc mang tính nhân văn
Tôi không phải là người theo chủ nghĩa cực đoan, hoài cổ, nhưng tôi khó chấp nhận thứ kiến trúc hỗn tạp và cách quản lý đô thị như đang diễn ra ở Hà Nội hiện nay. Chính lối tư duy quản lý theo nhiệm kỳ và trách nhiệm tập thể đã là môi trường tốt để thứ kiến trúc hàng chợ, chen lấn, phá vỡ không gian cảnh quan của một Hà Nội nghìn năm văn hiến, tồn tại và có nguy cơ phát triển.
Không chỉ trong các khu phố cổ, phố cũ, quanh khu vực hồ Gươm, hồ Tây… mà nó còn lan nhanh ra các vùng đô thị hóa như Thanh Trì, Từ Liêm, Đông Anh…, tạo cho lối sống cơ hội, ích kỷ, bất chấp kỷ cương luật pháp ( kể cả tham nhũng) của một lớp người thêm phát triển. Kiến trúc là văn hóa. Kiến trúc sư là người sáng tạo ra cái sản phẩm mang tính văn hóa ấy để góp phần xây dựng xã hội. Tính nhân văn của kiến trúc chính là ở chỗ đó.
Cristan Descam, một học giả Pháp, trong cuốn Vật chất và Triết học đã viết: “Một kiến trúc sư mà không tự hỏi một cách triết lý về không gian đặc thù nơi ông ta đang xây dựng, thì đó chỉ là người làm công việc sắp đặt buồn thảm”. Thế giới ngày hôm nay đang chán ngấy lối sống công nghiệp, con người như một cỗ máy. Nhân loại đang muốn quay về với cội nguồn, với bản sắc riêng của từng dân tộc.
Con người muốn thoát ra khỏi căn nhà hộp bằng bê tông cốt thép với lỉnh kỉnh những vách kính, điều hòa nhiệt độ, dàn âm thanh lập thể… để hòa vào màu xanh bất tận của thiên nhiên, nghe một tiếng chim hót, hít thở bầu không khí trong lành tràn ngập ánh nắng ban mai… Liệu ai sẽ đáp ứng được nhu cầu đòi hỏi có tính nhân văn đó?
Đừng để cái đẹp chỉ còn trong hoài niệm
Bây giờ, Hà Nội mới đã vươn về phía Tây, rộng gấp hơn ba lần Hà Nội cũ, ôm trọn tỉnh Hà Tây và bốn xã của huyện miền núi Lương Sơn- Hòa Bình để trở thành đại đô thị, mang một diện mạo mới, vóc dáng mới, vị thế mới xứng tầm Thủ đô của nước Việt Nam hùng cường, giầu mạnh trong thế kỷ 21 như mong muốn của Chính phủ, Quốc hội khóa XII.
Đồ án Quy hoạch chung Hà Nội sẽ được ba nhà thầu nước ngoài lập sau nhiều lần tuyển chọn, mà trong đó, liên danh Jina Architet, Perkins Feestman (Hoa kỳ) và Posco E&C (Hàn quốc) nổi trội nhất với triết lý: một thành phố tạo nên cho người dân cảm giác thuộc về thành phố đó, như lời của Thứ trưởng Bộ Xây dựng trên Báo điện tử VietNamNet.
Cũng theo vị thứ trưởng này, thì đến năm 2010 Đồ án Quy hoạch chung Hà Nội sẽ lập xong?! Và khi ấy, chắc sẽ có những cuộc triển lãm quy hoạch lớn, tuyên truyền rầm rộ để người dân Thủ đô, cũng như những ai yêu Hà Nội đến xem mà hình dung ra diện mạo mới của vùng đất thiêng như thế nào trong thế kỷ này.
Tôi cũng mong đến ngày ấy, và cầu mong cho cái bản sắc của Thăng Long- Hà Nội với những hồ Gươm, hồ Tây, khu phố cổ, phố cũ… và của Hà Tây – xứ Đoài mây trắng với những làng nghề, làng cổ Mông Phụ, Đường Lâm…mãi mãi chẳng bao giờ mất đi qua cái đồ án mà người nước ngoài sẽ vẽ ra đó!
Đấy là chuyện sau này. Còn bây giờ, trong khi chính quyền thành phố đang bận rộn với những chính sách quản lý đại đô thị Hà Nội mới này và thực hiện các kế hoạch của Đại lễ nghìn năm, thì những “Không gian phố Phái” vẫn cứ đang dần bị gậm nhấm, phá vỡ. Để rồi, nếu chẳng có các biện pháp hữu hiệu nào hơn, thì không lâu nữa, tất cả những gì mà chúng ta đã có hàng trăm, hàng nghìn năm, như ngôi sao màn bạc nổi tiếng một thời của nước Pháp Catherine Deneuve đã nói: “Hà Nội là thành phố có sức hấp dẫn đến phát điên, đã xuống cấp hoàn tòan nhưng vẫn tìm thấy những ngôi nhà rất đẹp của những năm 30… Một thứ gì đó vừa xưa cũ, lại vừa trí tuệ trong lòng đất nước này.” sẽ mãi mãi chỉ còn là hoài niệm…!
